E a lección aprendida?
Teño fichas de centos de estudantes que para min foron os verdadeiros mestres. Porque o ensino é un espello. Ti traballas sobre o que os estudantes che van dicir e descobres cousas a medida que cho van dicindo.
E como chegas a Emérito?
Os compañeiros dixéronme por que non pides isto de profesor Emérito que cumpres os requisitos. E dos 70 aos 75 cumprín cinco anos de Emérito dando cursos de doutorado en Granada e outras universidades. E agora estou a facer unha cidade branca con eses cadradiños que hai en cada palé.
Esa é a túa actividade de intelectual retirado?
Máis ou menos. A outra é colaborar coa Asociación de Amigos de Valle-Inclán. E acabo de facer un retablo sobre Valle-Inclán e a súa familia en 1914 baseado nunha foto familiar. En Vilanova de Arousa consérvase a mesa na que está Valle fotografado coa súa familia diante desa mesa.
Filósofo, profesor, artista. Quen es?
Eu creo que non o sei ben. E tampouco me preocupa moito. Os humanos somos persoas en tránsito. Estamos sempre voando dun punto a outro. Intentamos comprendernos, comprender o mundo, sobrevivir e instalamos os nosos recursos para poder comprender o que temos diante e así sobrevivir. Cando me preguntan: “es pintor ou escultor?” Eu nunca o diferenciei. A arte é unha maneira de comprenderse a si mesmo. Hai preguntas que non teñen unha resposta clara.
Xa sabes por que nos emocionamos coa arte?
Estas preguntas son case imposibles de responder. Pero se non existira historicamente esa emoción, a humanidade non existiría. A emoción é o que move máis alá da xeometría das cousas, da matemática das cousas, máis alá do diñeiro. Non me inquieta tanto que é esa emoción, senón a razón de por que esa emoción está a mover toda a humanidade. Se cadra hoxe faría a pregunta doutra maneira. Á pregunta: “Por que sigue emocionándonos esa imaxe?” Agora podería responder así: “Porque grazas a esa emoción a humanidade existe ao longo dos séculos”. Cando vemos que se rompe a emoción, como estamos vendo agora coa invasión de Ucraína, por exemplo, a humanidade quebra.
Que pasa cando as políticas educativas retiran ou minimizan as artes?
É o suicidio da humanidade. O que está a pasar é que despois das Guerras Mundiais as catro grandes áreas que temos de coñecemento, que son as socioxurídicas (política, didáctica, economía, socioloxía), pactaron coas tecnolóxicas (enxeñería, informática... o “know how”). Pactaron as socioxurídicas coas tecnolóxicas e deixaron as humanidades e as experimentais (matemáticas, física, química) que son as que coñecen a estrutura do cosmos, e as humanidades que intentan coñecer a estrutura da conciencia. Entón, os males que temos na humanidade contemporánea é que fixeron pactos economía e tecnolóxicas. O ideal sería que as catro formaran un gran tetraedro e que correra o mesmo fluxo de enerxía entre as catro. Hai un desequilibrio entre as disciplinas do pensamento.
Que lle dis a quen, diante dunha obra artística (case sempre contemporánea), afirma: “Esa carallada pódea facer calquera”?
Descoñecen que despois da Segunda Guerra Mundial, a arte xa non é a representación do mundo visual, senón a representación do mundo onírico. O mundo onírico ten a mesma presencia, a mesma fortaleza que o mundo visual. Ese mundo hai xente á que lle dá medo, é como unha vertixe. Odiamos o que descoñecemos.
A Intelixencia Artificial é a fin da arte?
Unha persoa moi cercana a min que utiliza a ferramenta da iconografía artificial di que “eses son os meus colaboradores”. Así como no Renacemento había artistas que contaban con colaboradores que estaban especializados en mans, en cabezas... estes tamén son axudantes. Temos que estar abertos.
Non tes medo?
Todo o contrario. Fai pouco, meu fillo, ese retablo que fixen para Valle-Inclán interpretouno con Intelixencia Artificial e foi algo impresionante. Nunha exposición en Pontevedra que fixemos con estudantes de Belas Artes, fixemos a súa composición con Intelixencia Artificial e era abraiante, interesantísimo. Por que non dialogar con isto? Cando estivemos seguros de cal ía ser o futuro? Creo que nunca. E agora tampouco.
Por que hai tantos artistas no Salnés?
Non o sei. Quizás o clima. Hai unha gran cualidade que é a espontaneidade, algo que xorde dunha maneira natural, en fotogafía, en debates, Manolo Paz, Paco Leiro, Lino Silva, grupos que se formaron, a laboura que está a facer agora a Galería Torrado en Cambados, en Vilagarcía tamén. É unha fortuna que temos.
Onde vives?
En Tremoedo, en Vilanova de Arousa.
E por que aqui?
A inicios dos 90 en Pontevedra porque era preto da facultade que requería unha presenza de 24 horas ao día. E despois aquí porque coincidíu que a miña familia política tiña viñedos, e o pazo de Fefiñáns, e dous dos meus fillos naceron en Santiago. Vimos a casiña dos caseiros e arranxámola e vivimos alí desde o ano 94.
Casas dentro desta paisaxe?
Si, dentro da parra, do bosque, do sobreiral. Uns sitios máxicos, como unha sobreira que teño diante da casa que é como un universo.
Como é a xente do teu lugar?
Humorista. Pouco preocupada polo futuro. E amante. Se sumamos as tres, son xente divertida. Aparentemente non, aparentemente é seria, non saúda; pero despois rascas un pouquiño e é xente divertida.
Hai diferencia entre Vilanova, Vilagarcía, Cambados?
Si, son pequenas tribos que cada unha ten a súa lingua, os seus circuítos impresos. Nótase a historia que hai detrás de cada tribo. Non sabería cales son os rasgos definitorios; pero, por exemplo, Cabanillas dicía de Cambados que era “probe, fidalgo, soñador”, quizás iso non é exactamente Vilagarcía. Hai sabios que o poden dicir mellor ca min.
Dublín ten a Joyce e Vilanova a Valle-Inclán?
Pero o Dublín de Joyce non é a Vilanova de Valle. Ten que ver quizáis coa mobilidade da xente galega. O galego está en Galicia pero está fóra. Valle estivo en Madrid e cando estaba en Cambados estaba en Francia e en Madrid. Ese estar e non estar ten que ver moito coa filosofía galega, ese equilibrio entre vida e morte, e penso que nesa especie de diáspora. Aínda seguimos a emigrar. De feito, a Facultade de Belas Artes fíxose de inmigración porque foron galegos que estiveron fora e viñeron a Galicia e xente que non nacimos en Galicia e que viñemos. Estamos e non estamos ao mesmo tempo. Pero o labor que se está a facer na Asociación de Amigos de Valle-Inclán desde fai anos, coa revista Cuadrante e cos FestiValle que son cada ano e tantas cousas que se están a facer, creo que son homenaxes de recoñecemento necesarios.
Que aprendeches dos teus estudantes? A responder as súas demandas emocionadamente. Para o filtro que pon o estudante non vale calquera resposta, tes que poñerte na súa situación. Iso é unha ximnasia marabillosa. Difícil ao principio, pero marabillosa que eu creo que fixen de maneira espontánea. Por iso o ensino é como un espello.
E dos teus fillos?
Dos meus fillos aprendín o que eu xa non podía aprender que era como vai o mundo nos anos que teñen eles. Ese mundo eu xa non o coñezo e eles inxectáronmo e eu podía trasladalo ao ensino, así que eles foron axudantes meus. E agora aprendo do meu neto que ten cinco anos.
Es un home feliz?
Si, máis ou menos, si.
Que é a felicidade?
Unha situación de harmonía entre as cousas. Jung, o discípulo de Freud, dixo que o occidente, para comprender as cousas, ten que pensar sempre na causalidade: estas son as causas, estes son os efectos. Pero en oriente é a casualidade, en sincronicidade coas cousas que se dan, se coinciden hai harmonía, se non coinciden non hai harmonía. Coincidimos con persoas, con ambientes, con problemas. Meu sogro dicía que na vida nos lembramos máis das cousas que foron negativas cando a alegría, a ledicia, é o natural; pero non o recordamos porque é o natural.
TEST DE VIDA
Unha palabra?
Agarimo.
Un lugar?
Sabreiral de Torre San Fernán.
Unha persoa?
Pessoa.
Unha personaxe?
Edgar Morin.
Alguén importante?
Miña nai, Josefina.
Un obxecto?
O compás da regla áurea.
Alguén imprescindible?
Os meus tres fillos, Juan Luis, María Luisa, Santiago.
Qué é a vida?
Ten dúas caras. É unha equivocación por azar e, á súa vez, unha oportunidade para facer algo imposible.
