Son as sete da mañá en Sanxenxo, O Grove e Vilanova, e Lucía Vázquez xa dispón o aparello a bordo do Uru Dous para afrontar unha nova xornada de pesca. María del Carmen Besada atende algúns asuntos urxentes da confraría mentres embute as botas de goma para saír mariscar, e Marta Juncal patronea a súa embarcación rumbo a unha das tres bateas que explota na ría de Arousa. Elas teñen 33, 51 e 52 anos, respectivamente, e a dedicación ao mar en corpo e alma foi algo adquirido, innato ou asumido a golpe de necesidade vital e destreza, pero se algo teñen en común é a súa inspiradora pegada nunhas aguas da comarca do Salnés nas que lideran, cada unha no seu ámbito, a base de carisma, traballo e constancia.
María del Carmen Besada (O Grove, 1972) converteuse na primeira muller en asumir o cargo de patroa maior en toda a historia do municipio do Grove, e a única da comarca do Salnés na actualidade, nas pasadas eleccións ás confrarías galegas do 2022. Aínda que a súa estrea no sector marisqueiro lévaa gravada a lume na memoria, aquel ano 2001, traballou no mar, a carón do que sempre viviu, "desde que era unha meniña". Ela, coma todos os cativos e cativas dos anos 70 e 80 da zona, acompañaba á súa nai os días de verán. Dela aprendeu o oficio, cando este aínda nin estaba regulado coma hoxe en día, e tamén "de todas as veciñas, porque baixaban xuntas a mariscar".
Son unha das que está no marisqueo porque lles gusta, non das que caen aquí porque non había outra cousa"
"Comecei de pequena, foi tradición familiar. De pequena botaba no mar todo o tempo canto podía, xa que antes calquera podía ir. Cando saín do colexio seguín indo a mariscar, pero isto estaba moi mal, polo menos na zona de Castrelo-O Grove", lembra. Ao medrar, adicouse a mil e unha tarefas, pero recoñece que "o que sempre me tirou foi o mar. Quixen volver a el, e estiven traballando sen parar ata que me pediron que me apuntara nas listas. Non era a miña paixón, pero chegaron a convencerme e fun. Así cheguei a onde estou", narra con naturalidade.
Eu son unha igual. As decisións aquí tómanse todas en xunta xeral, a patroa non vai por riba de ninguén"
E é que o nomeamento como patroa maior da Confraría de Pescadores San Martiño de O Grove foi, para ela, "algo inesperado". Un cargo que asume con verdadeira forza, convencemento, e a claridade de saberse "unha igual". "As decisións aquí tómanse todas en xunta xeral, a patroa non vai por riba de ninguén. O que consensuamos é o que se leva adiante, gústelle a quen lle guste", manifesta coa enerxía que a caracteriza, e co ánimo de preservar os valores dun sector que é a súa vida enteira. "Son unha persoa das que están no marisqueo porque lles gusta, non das que caen aquí porque non había outra cousa. É a miña paixón", asegura.
"Agora todos facemos de todo. Como patroa, son eu quen leva o barco e tamén quen baixa á batea, que é onde prefiro estar"
Para Marta Juncal (Vilanova, 1971), cambiar o traballo na empresa privada polas batear significou "gañar liberdade". A súa historia é tamén a da súa nai, Benita Portas, e antes ca ela a da súa avoa, Juana Portas, quen, sendo nora e sogra, sen embargo compartían apelido. Juana e o seu marido, Ricardo Juncal, "foron dos primeiros en poñer bateas nesta zona", alá polo 1965, un legado que, con moito esforzo e tamén moita forza, se afanaron en protexer para deixarllo en herdanza ao seu fillo, Antonio Juncal. "Miña nai era mariscadora, pero cando casou con meu pai comezou a traballar nas bateas. Entre as que herdaron, e as que eles mercaron logo, sacaron isto adiante. E eu nacín no medio do mexillón, coma quen di", conta Marta.
Meus avós foron dos primeiros en poñer bateas por esta zona, eu son filla e neta de bateeira, nacín no medio do mexillón"
Neta e filla de bateeira, tamén tivo a oportunidade de estudar a súa paixón, que é a bioloxía, e de traballar nun variado elenco de empresas, confrarías e entidades do ámbito mariño que, sen embargo, acabou cambiando polo barco e o mexillón. "Tiven fillas, e o meu traballo non me permitía compaxinar coa vida familiar. Miña nai decidiu xubilarse e entón decidinme a coller as bateas, en vez de ter que desfacernos delas, e seguir eu neste mundo. Non levo moitos anos nel, uns 12 máis ou menos, pero levo vivindo entre o mexillón dende sempre", conta, emocionada.
E é que a través dos ollos e as lembranzas dos seus predecesores viu pasar o desenvolvemento do sector bateeiro na zona, que protagonizou, en moitas ocasións, as alegrías familiares. Case catro décadas despois, aínda lembra a emoción do seu avó coa irrupción das emisoras. "Puxérona no barco e instalárona na casa e, para el, poder falar cos fillos a calquera hora, que tiña tres, e traballaban xuntos na batea, foi algo que lle emocionou moito. Nin sequera tiñamos móbiles, porque a primeira emisora na miña casa instalouse sobre o ano 85. Foi todo un avance", di, ao igual que comezar a empregar grúas e maquinaria nas bateas. "Meu avó morreu con 100 anos en 2016, gustáballe moito pescar e unha vez trouxémolo á batea. Chegou e dixo: "pero isto non é traballar!". Antes eles levantaban as cordas a man, para el era outro mundo", narra. Precisamente, para Marta e para outras mulleres no sector, a irrupción da maquinaria significou a democratización do traballo na batea. "Antigamente o traballo de forza era máis de homes. Na nosa zona as mulleres traballaban na batea dende o principio, pero logo fórono deixando, adicándose máis ao marisqueo ou á fábrica, ou facendo traballo máis técnico, coma encordar. Antes había unha diferenciación na que elas asumían os traballos de máis maña, como foi o caso de miña avoa e miña nai, que eran as que encordaban, mentres levantar as cordas era cousa dos homes, pero agora todos estamos a todo", asegura.
Deste xeito, ela, que é patroa do seu propio barco, atópase á fronte do equipo que forma con outras dúas persoas. "Como patroa, eu son quen leva o barco. E tamén son a que normalmente baixa á batea, que é onde prefiro estar sempre, mentres as outras dúas están no barco ou nas máquinas", explica. "Isto cambiou moitísimo".
"Antes levantábame ás cinco da mañá para ir traballar na fábrica de peixe, agora cada día é unha nova aventura"
A Leticia Vázquez (Meis, 1990), converterse na única muller enrolada na pesca de baixura en Sanxenxo que sae navegar, non lle deu ningún tipo de vertixe. Pasar de erguerse ás cinco da mañá para traballar nunha fábrica de peixe a ser ela quen se encarga das capturas do chamado "peixe de diario" foi todo un cambio de vida que non mudaría por nada do mundo. "Antes todo era rutineiro, agora cada día é unha aventura", asegura. Pois, no mar, non hai unha xornada igual ca outra.
Ela sábeo dende o pasado mes de xuño de 2023, que foi o principio do fin dunha vida "de terra". Á pregunta sobre algún antepasado mariñeiro, responde con naturalidade: "Que va, eu son de Meis! Ao mar ía en verán, á praia". E, pese aos seus escasos nove meses de experiencia como mariñeira, o seu dominio do aparello de pesca na popa do barco parece case innato.
O descubrimento da súa paixón polo mar veu dado coa xubilación do pai da súa parella, Marcos, co que forma equipo tamén no mar. "El é de familia de tradición mariñeira e xa levaba 17 anos no mar. Seu pai tiña un barco, pero era moi grande, e entón decidimos mercar nós un, un pouco máis pequeno. Saquei os cursos, e aventureime a ir ao mar con el". Agora, con parte do camiño da experiencia xa andado, asegura, "estou moi contenta. Hai días duros físicamente e ao principio custábame manter o equilibrio, pero hai que acostumarse. Por aí din que son un cu inquedo, entón agradezo o traballo en movemento", afirma.
Para adicarte a isto precisas que alguén te ensine, non podes coller e ir ao mar sen máis, apréndese traballando"
Como mariñeira pioneira na Confraría Santa Rosalía de Sanxenxo, sabe que aínda queda moito camiño por percorrer á hora de abrir a profesión, na que unha man tendida e a vontade do sector é imprescindible. "Precisas que alguén te ensine, non podes coller e ir ao mar sen máis, esta é unha profesión que se aprende traballando", afirma. E, aínda que, meses despois da súa gran aposta por encabezar a apertura deste traballo ás mulleres no municipio, aínda ten que lidiar con algún que outro comentario da talla de "así terás o barco limpo", asegura que, no sector, xamais tivo problemas, máis aló das miradas curiosas que lle esvaran ás costas coa confianza e a seguridade de quen se ve xubilada nesta profesión. "Para min é o futuro, non me gustaría ter que volver á terra".
Así é irromper nun eido masculinizado
A escaseza de relevo xeracional, o manexo dunha crise marisqueira, ou a falta de precedentes femininos nalgúns dos sectores son algunhas das problemáticas ás que se enfrontan as mulleres con cargos no mundo do mar, así como as que lideran un cambio de paradigma que xa se comezou a producir na comarca do Salnés, da man de novas mariñeiras coma Leticia Vázquez.
Para María del Carmen Besada, patroa maior da Confraría do Grove, e para Marta Juncal, que dirixe a explotación bateeira familiar, a profesionalidade é clave para acadar o éxito. No medio dunha crise marisqueira, Besada asegura que "non se trata de ser unha muller ou un home, senón de que esté aí unha persoa que valla e que defenda a todos por igual", mentres que, no eido bateeiro, Juncal asegura que a equiparación de dereitos a nivel de cotización foi un antes e un despois para un sector no que "hoxe quizais hai menos mulleres traballando na batea, pero as que estamos non temos ese rol segundón".
