Como saes dese trauma?
Durante moitos anos eu son un alma en pena. A min o que me salva son os libros. Ao mellor con 11 ou 12 anos lía ensaios nos que non entendía nada, pero eu necesitaba desconectar, buscar refuxios, e atopo na literatura esa especie de lancha de salvamento que me rescata.
O que te rescata será logo a túa profesión.
Paréceme que o libro é unha ferramenta para salvar almas en pena. A primeira persoa que me presenta a posibilidade de eu dedicarme profesionalmente ao mundo do libro é Carvalho Calero, sendo alumno del, en terceiro de carreira. Ese foi o meu primeiro contacto co mundo editorial e nunca abandonei ese traballo.
E o teu primeiro traballo?
Empezo fabricando libros para moitas editoriais que daquela non tiñan un departamento propio de produción. Na parte do Obradoiro gráfico de A Nosa Terra. Logo Ir Indo contrátame de director de produción. Alí estou 10 anos ata que Edicións do Cumio me fai unha proposta para desenvolver un proxecto más ambicioso que tiña que ver con tres editoriais: Castro, Galaxia e Cumio, e creamos o proxecto século XXI que eran materiais escolares, dicionarios, etcétera. E remato en Nova Galicia porque me fixeron unha proposta irrexeitable.
Nomeaches Castro, Cumio, Ir Indo: todas editoriais desaparecidas. É un mundo que morre?
Levo trinta e tantos anos no mundo editorial e non está morto, está vivo. É fraco? Si. É débil? Si. Ten necesidades? Si. Ten carencias? Tamén. Pero sigue existindo. O que hai é reagrupamentos. O que pasou é que hai decisións políticas que perxudicaron a este mundo editorial. Se ti decides desde a administración que os materiais escolares xa non van ser en papel senón dixitais e que teñen que crealos os propios centros educativos, e non as editoriais, o que estás é guillotinando o mundo editorial.
Entón o libro en papel ten futuro?
Vouche contestar co que me dixo unha persoa en 1992 na Feira do Libro de Frankfurt: “Xa non vai haber máis papel, a partir de agora todo vai ser dixital.” Pero non só non é todo dixital, senón que o mundo do papel está aí. Non desaparece nada, todo vai continuar.
Vives rodeado de demasiada cultura?
A cultura nunca é demasiado, o que é demasiado é a pouca cultura. A sabedoría das persoas que non tiñan formación académica; pero coñecían o seu medio, coñecían as plantas, os animais... esa sabedoría desaparece e hoxe quédanos esa especie de programas-tomate, tertulias chabacanas. Creo que a traxedia é a falta de cultura e a vulgaridade.
Tes dúas fillas. Como vives a loita das mulleres nesta sociedade?
Pensa que cando falece meu pai, quedo cunha nai que ten que sacar adiante cinco fillos menores e por tanto vin a esa persoa traballar, esforzarse e ser ao mesmo tempo nai, ser cariñosa, educarnos... polo tanto para min a valoración da muller desde que teño oito anos é altísima. E non soporto bromitas machistas nin comentarios despectivos sobre as mulleres.
Pero na cultura galega a muller tamén tivo e ten que loitar para encontrar o seu lugar.
Por suposto. Lembro cando Xela Arias e Xulio Xil publican “Tigres coma cabalos” onde eles deciden ter un diálogo entre un fotógrafo e unha poeta. E como había desnudos de Xela, o mundo editorial galego masivamente co que se quedou foi co desnudo de Xela. A min pareceume vomitivo, noxento. Somos igual de machistas que o resto da sociedade.
Pregúntollo ao editor: É certo que non se le?
Lese máis que nunca pero doutra maneira. Nunca antes se lera en pantallas. Os menores de 40 anos xa non usan os soportes tradicionais ou non os usan masivamente, como os usamos na nosa xeración.
Entón, o galego non morre?
Para nada. O galego vai continuar, polo menos o que dicía Cunqueiro: outras mil primaveras máis. E en todo caso, se o galego tivera dificultades sempre terá ao portugués como unha lingua aliada coa que confluír. Polo tanto o galego non vai desaparecer.
E as enquisas que din que a xuventude xa non fala galego?
Eu creo que é un discurso interesado. Hai moitísima xente que é competente no uso lingüístico, cousa que non tiñamos na nosa xeración. É certo que as decisións políticas interveñen nestas cousas. Se desde un goberno decides que aquí vai haber tres idiomas no teu proceso educativo: galego, castelán e inglés, ao mellor estás perxudicando ao desenvolvemento do galego.
Acabas de nomear os meus tres idiomas.
Eu non digo que non sexan os tres teus. Eu manéxome en castelán, en portugués, teño un certo nivel de inglés, pero iso non me fai asumir que eses son os meus idiomas. O meu idioma natural é o galego. O terrorífico é quen actúa politicamente contra a lingua natural de calquera comunidade.
Entón, para que sirve o galego?
Sirve para comunicarte cunha tradición que ven de mil anos atrás e na que te formaches, sexas consciente ou non. Cando dicimos: ‘fulano escarallouse’, iso forma parte dunha maneira de estar no mundo. Se algo somos os galegos e as galegas é porque temos un idioma co que estamos no mundo. E iso non vai contra ninguén, vai en favor de nós.
Daquel neno morto en vida, es capaz de identificar o seu momento de renacemento?
Si. O meu pai Moncho Mascato morre cando eu teño oito anos. O meu amigo Santi Varela morre cando cumpro os nove. Estou absolutamente perdido. E aos 14 empezo a ler desaforadamente. Vivo xa nun piso de estudantes en Santiago porque no Grove non había instituto. Empezo a ler de todo e a sentir que aquilo me tranquilizaba, me ordenaba. E con 15 anos empezo a sacar a cabeza do mar que me afogaba.
Lembras as primeiras lecturas?
Unha das primeiras cousas que lin foi a Valle-Inclán. Lembro ler ‘Martes de Carnaval’. E unha colección enteira de libros de Rosalía. Con 15 anos lín o Quixote e sen embargo non fun capaz de ler a Biblia, como me insistía algún; pero non lle daba vento á Biblia.
Quen te inflúe neses anos?
Un profesor que se chama Manuel Quintáns. Dame clase no bachalerato e é quen me fala do realismo máxico ou de John dos Passos, cousas que para un neno de 15 anos eran inalcanzables. Somos o resultado dos ensinantes que temos. Poden facer estragos ou poden salvar almas.
E o teu gran referente?
Sen dúbida Francisco Fernández del Riego. E non ten unha obra dunha fondura ou dunha calidade espectacular. De feito, ten unha única novela publicada, “O cego de Pumardedón” que lle editei eu precisamente; pero é unha persoa que a min me gañou polo seu compromiso con este país. Paco del Riego para min é o gran construtor do libro ao servizo dunha causa, o libro como o perpiaño co que edificamos este país.
Paco del Riego seguiu o exemplo do editor Anxel Casal, alcalde de Santiago, fusilado no 1936. Ti levas feito unha chea de proxectos sobre a memoria. Que é a memoria?
A memoria é o principal acto de xustiza que temos para os que marcharon sen ter un só segundo de xustiza. É o recoñecemento ás persoas que deron todo o que tiñan.
Falas da xeración da República?
A mellor xeración que tivemos formada desde o punto de vista político, cultura e social foi a xeración da República. Esa xeración que tiñan ilusións, que empuxaron para que as transformacións fosen posibles foron masacrados, outros exiliados, outros encarcerados, outros silenciados para sempre. A única homenaxe de xustiza que se lles pode facer é recuperando a súa memoria.
Que é Galicia?
Galicia é a patria natural que temos, é o país que nos acolle, é o sitio no que somos alguén.
Como sodes os do Grove?
Somos como os da Illa. No Salnés hai dúas illas: o Grove e a Illa de Arousa. A xente do Grove é unha xente moi esforzada, moi traballadora, en absoluto escravos nin escravas. Non soportamos que nos fagan pasar polo aro da inxustiza. Pero tamén somos xente agarimosa cando o trato con nós é de igual a igual.
E ti?
Creo que teño as características principais da xente do Grove. Creo que a ética é a palabra que mellor me define.
De que te arrepintes?
Seguramente de dedicarlle demasiado tempo á política e pouco tempo a outras cousas.
Por exemplo?
Por exemplo pouco tempo á familia. Ás túas amizades, á túa parella, á túa filla, esa familia á que non atendín seguramente o suficiente. Cando van marchando, daste conta de que esas perdas fan que este mundo sexa moitísimo peor.
Fálame da estreliña da túa filla Noa.
Co sinistro do Prestige, incorpórome en Vigo ás manifestacións. Noa era pequena e levábaa comigo. Noa cansou de ir ás manifestacións e ollaba que andaba coas chapas de Nunca Máis e díxome que me ía facer unha chapa. Fixo unha estreliña con plastilina que aínda conservo.
Es optimista sobre o futuro de Galicia?
Hai moita xente remando na mesma dirección e iso tennos que levar a un porto moito mellor. O pesimismo é reaccionario, o que é progresista é o optimismo.
TEST DE VIDA
Unha palabra?
Xustiza.
Un lugar?
O Palacio de Busaco en Portugal.
Unha persoa?
Miña nai, Carme García Moldes.
Unha personaxe?
Nelson Mandela, sen dúbida.
Alguén importante?
Ese núcleo de relación principal dos afectos, o que podemos chamar familia e afectos íntimos.
Un obxecto? Unha cousa?
O libro, sen dúbida.
Alguén imprescindible?
A miña familia, Noa.
Que é a vida?
A vida é a constatación de que a ética non cotiza en bolsa, pero que sen ética esta vida non sería soportable.
